ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 2، اردیبهشت 1404 ، شماره پی در پی 108

جمشید و پرومته؛ تحلیل و واکاوی اسطورۀ جمشید در شاهنامه فردوسی و اسطوره پرومتئوس از هسیودوس بروش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف

صفحه (75 - 97)
شکیبا ملکشاهی ، حسین بیات (نویسنده مسئول)، ناصرقلی سارلی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف رویکردی نوین در مطالعات تحلیل گفتمان است که در چند دهه اخیر مورد توجه بسیاری از پژوهشگران علوم انسانی بویژه در مطالعات ادبی قرار گرفته است. ادبیات ملتها را میتوان در چارچوب نقد زبانشناختی و گفتمان انتقادی بخوبی تحلیل و تفسیر نمود. اسطوره جمشید در شاهنامه و داستان پرومته در اساطیر یونان از جمله دو داستان اساطیری هستند که با بنمایه های مشترک فراوان گفتمان غالب از نبرد نیکی و بدی، دور شدن از فرّه ایزدی و تلاش برای موازنه قدرت را نشان میدهند. هدف اصلی جستار پیش‌رو تحلیل و بررسی اسطوره جمشید در شاهنامه و اسطوره پرومتئوس از منظومه هسیودوس بر اساس رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف میباشد.

روش پژوهش: روش پژوهش در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و بهره گیری از نقد زبانشناختی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف بمنظور بررسی دو داستان اساطیری جمشید از شاهنامه و اسطوره پرومتئوس از هسیودوس (هزیود) میباشد.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که در سطح توصیف عوامل انسجام واژگانی (تکرار)، تضاد و هم‌معنایی، تناسب و انسجام دستوری در هر دو داستان مورد توجه قرار گرفته است. در سطح تفسیر بر اساس اصل بینامتنیت، هر دو داستان دارای ریشه ها و بنمایه های مشترک معنایی هستند و در سطح تبیین، داستان جمشید و پرومته انعکاسی از ساختار اجتماعی عصر اساطیری و کهن است.

نتایج پژوهش: در سطح توصیف انسجام واژگانی در قالب تکرار اسامی و ضمایری است که بلحاظ ایدئولوژی بر بافت موقعیتی جمشید و پرومته تأکید و تکیه دارد. تناسبهای معنایی نیز در هر دو داستان در خدمت تأکید بر ماهیت و شخصیت این دو میباشد و واژه هایی که قدرت، جنگاوری، ادوات جنگی، تقابل خیر و شر و نیکی و بدی را میرساند بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در حیطه تفسیر و تبیین، هر دو داستان اشتراکات فراوانی دارند از جمله گرفتاری و به بند کشیده شدن جمشید و پرومته و خشم ضحاک و زئوس. حذف و جانشینی، تضادمعنایی، زنجیره هم طبقه و هم مرجع در هر دو داستان در راستای القای ایدئولوژی قدرت جمشید و عصیان پرومته در مقابل زئوس است. نیز اشتراکاتت مفهومی و بینامتنی میان دو داستان در سطح تبیین و نبرد خیر و شر در سطح تفسیر که برآیند کنش اجتماعی انسان عصر اساطیری است، حائز اهمیت میباشد.

کلمات کلیدی
پرومتئوس , اسطوره جمشید , فرکلاف , شاهنامه , هسیودوس

• آقاگل‌زاده. فردوس (1390). توصیف و تبیین ساخت‌های زبانی ایدئولوژیک در تحلیل گفتمان انتقادی. فصلنامه پژوهشهای زبان و ادبیات تطبیقی. شماره 2 (پیاپی 10). صص 1 ـ 19.
• _______________ (1392). فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. تهران: علمی، ص 18.
• بهار. مهرداد (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران. چاپ سوم. تهران: فکر روز، ص 85.
• بهرام‌پور، شعبانعلی( 1379). درآمدی بر تحلیل گفتمان: مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی. به اهتمام محمدرضا تاجیک. تهران: فرهنگ گفتمان، ص24.
• پینسنت. جان (1379). شناخت اساطیر یونان. ترجمه: باجلان فرخی. تهران: انتشارات اساطیر، ص 63.
• خانی علی‌اکبری. نسرین و دیگران(1399). دتحلیل دره نادره بر پایه رویکرد تحلیل گفتمانی فرکلاف.فصلنامه متنشناسی ادب فارسی. دانشگاه اصفهان. شماره سوم. پیاپی 47. صص 89-112.
• سلطانی. سید علی‌اصغر (1392). «تحلیل گفتمان بمثابه نظریه و روش». فصلنامه علوم سیاسی. شماره 28، صص 153 ـ 180.
• عضدانلو. حمید (1390). گفتمان و جامعه. تهران: نشر نی، ص 76.
• علیپور. نرگس (1394). تحلیل گفتمان روایتی؛ نقدی بر شعر روایی سفر شاملو. هشتمین همایش ملی پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی. به کوشش زهرا حیاتی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص 97.
• فردوسی. حکیم ابوالقاسم( 1387). شاهنامه. بتصحیح: جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• فرکلاف. نورمن (1379). تحلیل گفتمان انتقادی. ترجمه: فاطمه شایسته پیران و همکاران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، صص 12-19-97-98-167-170-171-174-178-214- 244-245.
• فروزند. مسعود و بنی‌طالبی. امین(1393).« ابزارای آفریننده انسجام متنی و پیوستارای بلاغی در ویس و رامین». شعر پژوهی(بوستان ادب). مجله دانشگاه شیراز. سال 6. شماره 2.پیاپی 20، صص 107-134.
• قهرمانی. مریم (1393). «مجموعه مقالات ترجمه و تحلیل انتقادی گفتمان: رویکرد نشانه شناختی». تهران: علم، ص 21.
• کات. یان (1388). تفسیری بر تراژدیهای یونان باستان ـ تناول خدایان. ترجمه: داوود دانشور و منصور ابراهیمی. چاپ چهارم. تهران: سمت، صص 53 ـ 54.
• کریستین سن. آرتور (1385). نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمه: احمد تفضلی. ژاله آموزگار. تهران: نشر چشمه، ص 309.
• گریمال. پی یر (1378). فرهنگ اساطیر ایران و روم. ترجمه: احمد بهمنش. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر، صص 91 ـ 779 ـ 782.
• گرین. راجرلنسلین(1397). اساطیر یونان: از آغاز آفرینش تا عروج هراکلس. ترجمه: عباس آقاجانی. چاپ هشتم. تهران: سروش. صص45-55.
• مالمیر. تیمور (1387). جابجایی عددی اسطوره آفرینش نمونه نخستین انسان. جستارهای زبانی. شماره 160. صص 283 ـ 294.
• مک دانل. دایان (1380). نظریه های گفتمان. ترجمه: حسینعلی نوذری. تهران: فرهنگ گفتمان، ص 22.
• مهاجر. مهران و نبوی. محمد(1376). بسوی زبانشناسی شعر: رهیافتی نقشگرا.تهران: مرکز، ص 64.
• میرفخرایی. تژا (1384). فرایند تحلیل گفتمان. تهران: دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها (مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها)، ص 11.
• مینوی خِرَد (1354). ترجمه: احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، صص 74 ـ 75.
• هزیود (1393). تئوگونی هسیودس ترجمه و شرح: فریده فرنودفر. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران (نسخه الکترونیکی فیدیبو).
• یارشاطر. احسان (1353). برگزیده داستانهای شاهنامه. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص 17.
• یارمحمدی. لطف الله(1383). گفتمانشناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس، ص89.
• یورگنسن. ماریانه و فیلیپس. لوئیز( 1396). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمه: هادی جلیلی. چاپ هفتم. تهران: نی، صص 117-129.